داستان را از اینجا با صدای محسن م.ب گوش کنید.
گذشتن سیاوش بر آتش
453 | جهاندیده سوداوه را پیش خواند؛ | ز بَد ، با سیاوش به گفتن نشانْد. |
سرانجام،گفت:«ایمِن از هردُوان، | نگردد مرا دل، نه روشن روان؛ | |
455 | مگر آتشِ تیز، پیدا کند! | گنهکار را زود رسوا کند!» |
چنین پاسخ آورْد سوداوه پیش، | که: «من راست گویم، به گفتارِ خویش؛ | |
فگنده ، نمودم دو کودک به شاه؛ | از این بیشتر کَس نبیند گناه. | |
سیاووش را کرد باید درست، | که این بد نکرد و تباهی نجُست.» | |
سیاووش را گفت شاهِ زمین، | که:«رایت چه باشد،کنون، اندر این؟» | |
460 | سیاوش چنین گفت با شهریار، | که:«دوزخ مرا زین سخن گشت خوار. |
اگر کوهِ آتش بُوَد، بسپْرم؛ | از این، تنگِ خوار است اگر، بگذرم.» | |
پر اندیشه شد جانِ کاوسْ کی، | ز فرزند و سوداوۀ زشت پَی، | |
کز این دو یکی گر شود نابکار، | از آن پس، که خواند مرا شهریار؟ | |
چو فرزند و زن باشد و جوشِ مغز، | که را بیش بیرون شود کارِ نغز؟ | |
465 | چنان بِهْ کز این زشتْ گفتار، دل | بشویم؛کنم چارۀ دلْگسل. |
چه گفت آن سپهدارِ نیکو سُخُن؟ | که:«با بدْدلی شهریاری مکن.» | |
به دستور فرمود تا ساروان | هیون آرَد از دشت، صد کاروان. | |
هیونان به هیزم کشیدن شدند؛ | همه شهرِ ایران به دیدن شدند. | |
به صد کاروان اشترِ سرخْ موی، | همی هیزم آورد پرخاشجوی. | |
470 | نهادند هیزم، دو کوهِ بلند؛ | شمارش گذر کرد بر چون و چند. |
ز دور از دو فرسنگ، هر کس بدید؛ | چنین جُست باید بلا را کلید. | |
همی خواست دیدن در او راستی؛ | - زکارِ زن آید همه کاستی؛ | |
چو این داستان سر به سر بشنوی، | بِهْ آید تو را، گر به زن نگروی.- | |
نهادند بر دشت هیزم، دو کوه؛ | جهانی نظاره شده، همگروه. | |
475 | گذر بود چندان که جنگیْ چهار، | میانه برفتی به تنگی، سوار. |
وز آن پس، به موبد بفرمود شاه | که بر چوب ریزند نفتِ سیاه . | |
بیامد دوصد مرد آتش فروز؛ | دمیدند؛ گفتی شب آمد، به روز. | |
نخستین دمیدن، سیه شد ز دود؛ | زبانه بر آمد، پس از دود زود. | |
زمین گشت روشنتر از آسمان؛ | جهانی خروشان و آتش دمان. | |
480 | سیاوش بیامد به پیشِ پدر، | یکی خُودِ زرُین نهاده به سر. |
سراسر همه دشت بریان شدند؛ | بر آن چهرِ خندانش گریان شدند. | |
هشیوار، با جامه هایی سپید، | لبی پر زخنده، دلی پر امید. | |
یکی تازیی برنشسته، سیاه؛ | همی گَردِ نعلش بر آمد به ماه. | |
پراگند کافور بر خویشتن، | چنانچون بُوَد رسم و سازِ کفن. | |
485 | بدان گَه که شد پیشِ کاوس باز، | فرود آمد از اسپ و بردش نماز. |
رخِ شاهْ کاوس پر شرم دید؛ | سخن گفتنش با پسر نرم دید. | |
سیاوش بدو گفت:«اندُه مدار؛ | کز این سان بُوَد گردشِ روزگار. | |
سری پر ز شرم و بَهایی مراست؛ | وگر بیگناهم ، رهایی مراست؛ | |
ور ایدون که ز این کار هستم گناه، | جهان آفرینم ندارد نگاه. | |
490 | به نیرویِ یزدانِ نیکیْ دِهِش، | از این کوهِ آتش نیابم دَمِش.» |
خروشی برآمد، زدشت و زشهر؛ | غم آمد جهان را، از آن کار بهر. | |
چو از دشت سوداوه آوا شنید، | برآمد به ایوان و آتش بدید. | |
همی خواست کو را بَد آید به روی؛ | همی بود جوشان پر از گفت و گوی. | |
جهانی نهاده به کاوس چشم، | دهان پر زدشنام و دل پر ز خشم. | |
495 | سیاوش بر آن کوهِ آتش بتاخت؛ | نشد تنگدل؛ جنگِ آتش بساخت. |
ز هر سو زبانه همی برکشید؛ | کَسی خُود و اسپی سیاوش ندید. | |
یکی دشت ،با دیدگان پر زخون، | که تا او ز آتش کی آید برون! | |
چو او را بدیدند برخاست غَو، | که:«آمد ز آتش برون شاه نو!» | |
اگر آب بودی، مگر تر شدی؛ | ز ترٌی، همه جامه بی بر شدی. | |
500 | چنان آمد اسپ و قبای سوار، | که گفتی سمن داشت اندر کنار. |
چو بخشایشِ پاکْ یزدان بُوَد، | دَمِ آتش و آب یکسان بُوَد. | |
چو از کوهِ آتش به هامون گذشت، | خروشیدن آمد ز شهر و ز دشت. | |
سوارانِ لشکر بر انگیختند؛ | همه دشت پیشش دِرَم ریختند. | |
یکی شادمانی بُد اندر جهان، | میان کِهان و میان مِهان. | |
505 | همی داد مژده یکی را دگر، | که:«بخشود بر بیگنه دادگر.» |
همی کَنْد سوداوه، از خشم، موی؛ | همی ریخت آب و همی خَست روی. | |
چو پیشِ پدر شد سیاووش پاک، | نه دود و نه آتش، نه گرد و نه خاک، | |
فرود آمد از اسپ کاوس شاه؛ | پیاده سپهبَد پیاده سپاه. | |
سیاوخش را تنگ در بر گرفت؛ | زِ کردار بد پوزش اندر گرفت. | |
510 | سیاوش، به پیش جهاندار ِپاک | بیامد- بمالید رخ را به خاک؛ |
که از تَفِ آن کوهِ آتش بِرَست؛ | همه کامۀ دشمنان گشت پست. | |
بدو گفت شاه:« ای دلیرِ و جوان، | که پاکیزه تخمیٌ و روشن روان! | |
خُنُک آنکه از مادرِ پارسا، | بزاید؛ شود بر جهان پادشا!» | |
به ایوان خرامید و بنشست، شاد؛ | کلاه کیانی به سر بر نهاد. | |
515 | مَی آورد و رامشگران را بخواند؛ | همه کامه ها با سیاوش براند. |
سه روز اندر آن سور،می مِیکشید؛ | نبُد بر در گنج، بند و کلید. | |
چهارم به تختِ مِهی بر نشست، | یکی گُرزۀ گاو پیکر به دست. | |
برآشفت و سوداوه را پیش خواند؛ | گذشته سخنها فراوان براند، | |
که:«بی شرمی و بَدتنی کرده ای؛ | فراوان دلِ من بیازرده ای. | |
520 | چه بازی نمودی به فرجامِ کار | که بر جانِ فرزند من زینهار، |
بخوردیٌ و در آتش انداختی؟ | بر این گونه بر جادوی ساختی. | |
نیاید تو را پوزش اکنون به کار؛ | بپرداز جای و بیارای کار. | |
نشاید که باشی تو اندر زمین؛ | جز آویختن نیست پاداشِ این.» | |
بدو گفت:«اگر سر بباید بُرید، | مکافاتِ این بد که بر من رسید. | |
525 | بفرمای و من دل نهادم بر این ؛ | نخواهم که باشی دل از من به کین. |
سیاوش سخن راست گوید همی؛ | دلِ شاه از آتش بشوید همی. | |
همه جادوی زال کرد اندر این؛ | ببود آتشِ تیز با من بکین.» | |
بدو گفت:«نیرنگ داری هنوز؛ | نگردد همی پشتِ شوخیت کُوز». | |
به ایرانیان گفت شاهِ جهان، | که:«این بد که این ساخت اندر نِهان، | |
530 | چه سازم که باشد مکافاتِ این؟» | همه شاه را خواندند آفرین، |
که:«پاداشِ این آنکه بیجان شود؛ | ز بد کردن خویش پیچان شود. | |
به دُژخیم فرمود:«کاین را بکوی، | ز دار اندر آویز و برتاب روی.» | |
چو سوداوه را روی برگاشتند، | شبستان همه بانگ برداشتند. | |
دلِ شاه کاوس پر درد شد؛ | نِهان داشت رنگِ رُخش زرد شد. | |
535 | سیاوش چنین گفت با شهریار، | که:«دل را بدین کار غمگین مدار. |
به من بخش سوداوه را زین گناه؛ | پذیرد مگر پند و آید به راه!» | |
همی گفت با دل که:«بر دستِ شاه | گر ایدون که سوداوه گردد تباه، | |
به فرجامِ کار او پشیمان شود، | ز من بیند آن غم، چو پیچان شود.» | |
بهانه همی جست از آن کار شاه، | بدان تا ببخشد گذشته گناه. | |
540 | سیاووش را گفت:« بخشیدمش، | از آن پس که خون ریختن دیدمش». |
سیاوش ببوسید تختِ پدر؛ | وز آن تخت برخاست و آمد بِدَر». | |
شبستان همه پیش سوداوه باز، | دویدند و بردند یک یک نماز. | |
بر این نیز بگذشت یک روزگار؛ | بر او گرمتر شد دلِ شهریار. | |
چنان شد دلش باز پر مهرِ اوی، | که دیده نَبَرداشت از چهرِ اوی. | |
545 | دگر باره با شهریارِ جهان، | همی جادوی ساخت اندر نهان؛ |
بِدان تا شود با سیاوش بد، | بدان سان که از گوهر او سزد. | |
به گفتار او باز شد بد گمان؛ | نکرد ایچ بر کَس پدید، ان زمان. | |
به جامی که زهر آگَند روزگار، | از او نوش،خیره، مکن خواستار. | |
تو با آفرینش بسنده نه ای؛ | مشو تیز، گر پرورنده نه ای. | |
550 | چنین است کردارِ گردان سپهر؛ | نخواهد گشادن همی با تو چهر. |
بر این داستان زد یکی رهنمون، چو فرزندِ شایسته آمد پدید، | که:«مهری فزون نیست از مهرِ خون؛ زِ مهرِ زنان دل بباید برید.» |
واژه نامه و شرح بیت ها
Timurid: Herat, c.1444
Patron: Mohammad Juki b. Shah Rokh
Opaque watercolour, ink and gold on paper
London, Royal Asiatic Society, Persian MS 239, fol. 76r
http://www.fitzmuseum.cam.ac.uk/gallery/shahnameh/vgallery/section3.html?p=49
Ferdowsi, Shahnameh
Safavid: probably Astarabad, 1620–1621
Opaque watercolour, ink and gold on paper
Cambridge, Fitzwilliam Museum, MS 311, fol. 82r
http://www.fitzmuseum.cam.ac.uk/gallery/shahnameh/vgallery/section4.html?p=78
داستان گذر سیاوش از آتش مورد توجه تمامی نگارگران شاهنامه بوده است شما می توانید نقدی بسیار دقیق و خواندنی بر یکی از این نگاره ها را می توانید با پژوهش کارشناس ارشد تصویرگری بانو ﺳﻤﻴﻪ رﻣﻀﺎن ﺳﺎزی را از اینجا بخوانید
گذر سیاوش از آتش- نصرت اله مسلمیان
داستان را با صدای محسن م.ب از اینجا بشنوید
346 | چنین گفت سوداوه:«کاین نیست راست؛ | که او از بتان جز تنِ من نخواست. |
بگفتم همه هر چه شاهِ جهان | بدو داد خواست، آشکار و نِهان، | |
ز فرزند و از تاج و از خواسته ، | ز دینار و از گنج آراسته. | |
بگفتم که:«چندین بر این سر نهم؛ | همه نیکویها به دختر دهم؛» | |
350 | "مرا- گفت : با خواسته کار نیست؛ | به دختر مرا راهِ دیدار نیست." |
"تو را بایدم ز این میان- گفت: بس؛ | نه گنجم بکار است،بی تو،نه کس." | |
مرا خواست کآرد به کاری به چنگ؛ | چو دست اندر آورد چون سنگ تنگ. | |
نکردمْش فرمان ؛ همه مویِ من، | بکَند و خراشیده شد رویِ من. | |
یکی کودکی دارم اندر نهان، | ز پشت تو ای شهریار ِ جهان! | |
355 | ز بس رنج ، کشتنْش نزدیک بود؛ | جهان، پیشِ من،تنگ و تاریک بود.» |
چنین گفت با خویشتن شهریار، | که:« گفتارِ هر دو نیاید به کار. | |
بر این کار بر، نیست جای شتاب، | که تنگیْ دل آرَد خِرَد را به خواب. | |
نگه کرد باید بدین بد، نخست؛ | گوایی دهد دل، چو گردد درست. | |
ببینم کز این دو گنهکار کیست؛ | به پادْافرهِ بد سزاوار کیست.» | |
360 | بدان باز جستن، همی چاره جُست؛ | ببویید دستِ سیاوش، نخست. |
بر و بازوی و سروِ بالایِ اوی، | سراسر ببویید هر جایِ اوی. | |
ز سوداوه بویِ می و مشکِ ناب، | همی یافت کاوس بوی گلاب. | |
نبود از سیاوش بدان گونه بوی؛ | نشانِ پَسودن نبود اندر اوی. | |
غمی گشت و سوداوه را خوار کرد؛ | دلِ خویش را ز او پر آزار کرد. | |
365 | به دل گفت:«کاین را ، به شمشیر تیز، | ببایْدش کردن همه ریزریز.» |
ز هاماوران، زان پس، اندیشه کرد، | که: آشوب خیزد، از آزار و درد؛ | |
دو دیگر بدان گه که در بند بود، | برِ او نه خویش و نه پیوند بود، | |
پرستارِ سودابه بُد، روز و شب؛ | بپیچید ازآن رنج و نگشاد لب؛ | |
سه دیگر که یک دل پر از مهر داشت؛ | ببایست از او هر بد اندر گذاشت؛ | |
370 | چهارم کز او کودکان داشت خُرد؛ | به چاره، غمِ خُرد نتوان سترد. |
سیاوش از آن کار بُد بیگناه؛ | خردمندیِ او بدانست شاه. | |
بدو گفت:«از این خود میندیش هیچ؛ | هُشیواری و رای و دانش بسیچ. | |
مکن یاد از این نیز و با کس مگوی؛ | نباید که گیر سخن رنگ و بوی.» | |
چو دانست سوداوه کو گشت خوار، | بیاویخت اندر دلِ شهریار، | |
375 | یکی چاره جُست اندر آن کارِ زشت؛ | ز کینه درختی ، به نوٌی بِکشت. |
زنی بود با او، به پرده درون؛ | پر از جادُوِی بود و بند و فسون. | |
گران بود و اندر شکم بچٌه داشت؛ | همی ، از گرانی، به سختی گذاشت. | |
بدو راز بگشاد و زاو چاره جُست: | «کز آغاز، پیمانْت خواهم نخست.» | |
چو پیمان ستد، زرٌِ بسیار داد؛ | «سخن- گفت: از این در مکن هیچ یاد. | |
380 | یکی داروی ساز کاین بفکنی؛ | تهی مانی و راز من نشکنی؛ |
مگر کاینچنین بند و چندین دروغ، | بدین بچٌگانِ تو، گیرد فروغ! | |
به کاوس گویم که:« این از من است؛ | چنین کشتۀ ریمَنْ آهِرمن است. | |
مگر کاین شود بر سیاوش درست! | کنون، چارۀ این ببایدْت جست. | |
گر این نشنود، آبِ من نزدِ شاه، | شود تیره و دور مانم زِ گاه.» | |
385 | بدو گفت زن:«من تو را بنده ام؛ | به فرمان و رایت سرافگنده ام.» |
چو شب تیره شد، داروی خورد زن؛ | بیفتاد از او بچٌۀ اهرمن. | |
دو بچٌه چنانچون بُوَد دیوزاد، | چه باشد، چو دارد زجادو نژاد؟ | |
یکی تشتِ زریٌن بیاورد پیش؛ | نگفت این سخن با پرستار خویش. | |
نهاد اندر او بچٌۀ اهرمن؛ | خروشید و بفگند جامه زِ تن. | |
390 | نهان کرد زن را و او خود بخفت؛ | فغانش بر آمد به کاخ، از نهفت. |
به ایوان، پرستار چندانکه بود | به نزدیک سوداوه رفتند، زود. | |
دو کودک بدیدند مرده ، به تشت؛ | ز ایوان به کیوان فغان برگذشت. | |
چو بشنید کاوس از ایوان خروش، | بلرزید و در خواب و بگشاد گوش. | |
بپرسید و گفتند با شهریار، | که چون گشت بر خوب رخ روزگار. | |
395 | غمی گشت وآن شب نزد هیچ دم؛ | به شبگیر برخاست و آمد دژم. |
بر آن گونه ، سوداوه را خفته دید؛ | شبستان سراسر برآشفته دید. | |
دو کودک بر آن گونه بر تشتِ زر، | فگنده به خواریٌ و خسته جگر، | |
ببارید سوداوه از دیده آب؛ | بدو گفت :« روشن ببین آفتاب. | |
همی گفتمت کو چه کرد، از بدی؛ | به گفتارِ او ، خیره ،ایمِن شدی.» | |
400 | دل شاه کاوس شد بد گمان؛ | برفت و پر اندیشه شد یک زمان. |
همی گفت:«کاین را چه درمان کنم؟ | نشاید که این بر دل آسان کنم.» | |
از آن پس نگه کرد کاوس شاه، | کسی را که کردی به اختر نگاه؛ | |
بجُست و از ایران سوی خویش خواند؛ | بپرسید و بر تختِ زرٌین نشاند. | |
ز سوداوه و رزم ِ هاماوران، | سخن گفت هر گونه ای، بیکران؛ | |
405 | بدان تا شوند آگه از کار اوی؛ | به دانش بدانند کردارِ اوی؛ |
وز آن کودکان نیز بسیار گفت؛ | نِهفته برون آورید از نِهفت. | |
همه زیج و صُلٌاب برداشتند؛ | بر آن کار یک هفته بگذاشتند. | |
سرانجام گفتند:«کاین کَی بُوَد، | که جامی که زهر آگنی مَی بُوَد؟ | |
دو کودک زِ پشت کسِ دیگرند؛ | نه از پشت شاه و نه ز این مادرند. | |
410 | گر از گوهرِ شهریاران بُدی ، | از این زیجها جُستن آسان بُدی. |
نه پیداست درویش در آسمان ، | نه اندر زمین؛ این شگفتی بدان.» | |
نشانِ بداندیشِ ناپاک زن، | بگفتند با شاه بی انجمن. | |
نِهان داشت کاوس و با کس نگفت؛ | همی داشت پوشیده اندر نهفت. | |
بر این کار بگذشت یک هفته نیز؛ | جهان را زجادو پر آمد قفیز. | |
415 | بنالید سوداوه و داد خواست؛ | ز شاه جهاندار، فریاد خواست. |
همی گفت همداستانم زِ شاه، | به زخم و به افگندن از تخت و گاه. | |
ز فرزند کشتن، بپیچد دلم؛ | زمان تا زمان ،سر ز تن بگسلم.» | |
بدو گفت شاه:«ای زن! آرام گیر؛ | همه منگر امروز؛ فرجام گیر.» | |
همه روزبانانِ در گاهِ شاه، | بفرمود تا برگرفتند راه. | |
420 | همه شهر و برزن به پای آورند؛ | زنِ بد کنش را به جای آورند. |
به نزدیکی اندر، نشان یافتند؛ | جهاندیدگان تیز بشتافتند. | |
کشیدند بدبخت زن را به راه؛ | به خواری ببردند نزدیکِ شاه. | |
به خُوَشی، بپرسید و کردش امید؛ | بسی روز را دادش نُوید؛ | |
وز آن پس به خواریٌ و زخم و بند، | بپرداخت از او شهریارِ بلند. | |
425 | نشد هیچ خستو بدان داستان؛ | نبُد شاهِ پر مایه همداستان. |
بفرمود:«کز پیش، بیرون برید؛ | بسی چاره جویید و افسون بَرید. | |
چو خستو نیاید میانش به اَر | ببرٌید و این دانم آیین و فر.» | |
ببردند زن را ز درگاه شاه؛ | ز شمشیر گفتند و از دار و چاه. | |
چنین گفت جادو که:«من بیگناه، | چه گویم بدین نامور پیشگاه؟» | |
430 | بگفتند با شاه کاین زن چه گفت؛ | جهان آفرین داند اندر نِهفت. |
به سوداوه فرمود تا رفت پیش؛ | ستاره شُمر خواند گفتار خویش، | |
که:«این هر دو کودک ز جادو زنند، | به دیدار و از پشت آهرمنند.» | |
چنین پاسخ آورد سوداوه باز، | که نزدیک ایشان جز این است راز؛ | |
فزون است از ایشان سخن در نِهفت؛ | ز بهرِ سیاوش نیارند گفت. | |
435 | ز بیم سپهبد گوِ پیلتن، | بلرزد همی شیر بر انجمن، |
کجا زور دارد به هشتاد پیل؛ | ببندند، چو خواهد، رهِ آبِ نیل. | |
همان لشکر نامور صد هزار | گریزند از او، در صفِ کارزار. | |
مرا نیز پایابِ او چون بُوَد؟ | مگر دیده همواره پر خون بُوَد! | |
جز آن کو بفرماید اختر شناس | چه گوید سخن؟ وز که دارد سپاس؟ | |
440 | تو را گر غمِ خُرد فرزند نیست، | مرا هم فزون از تو پیوند نیست. |
سخن گر گرفتی چنین سرسری، | بدان گیتی افگندم این داوری.» | |
زدیده ، فزون زان ببارید آب ، | که بردارد از رود نیل آفتاب. | |
سپهبد زگفتار او شد دُژم؛ | همی زار بگریست با او به هم. | |
گُسی کرد سوداوه را خسته دل؛ | بر آن درد بنهاد پیوسته دل. | |
445 | چنین گفت اندر نِهان این سخُن | پژوهیم، تا برچه آید به بُن!» |
ز پَهلو، همه موبدان را بخواند؛ | ز سوداوه چندی سخن ها براند. | |
چنین گفت موبد به شاهی جهان، | که:«درد سپهبد نماند نهان. | |
چو خواهی که پیدا کنی گفت و گوی، | بباید زدن را سنگ بر سبوی؛ | |
که هر چند فرزند هست ارجمند، | دلِ شاه از اندیشه یابد گزند؛ | |
450 | وز این دخترِ شاه هاماوران، | پر اندیشه گشتی به دیگر کران. |
ز هر دو سخن چون بر این گونه گشت، | بر آتش یکی را بباید گذشت. | |
چنین است سوگندِ چرخ بلند، | که بر بیگناهان نیارد گزند.» |
واژه نامه و معنی ترکیبات و بیتها
350- سر: در اصطلاح بر این سر نهنم به معنی اضافه تر دادن
351- تورا بایدم از این میان: تو از بین همه ی اینها شایسته و بایسته ی من هستی
بیت 357-شتاب و خشم و تنگدلی مایه سستی و بیکارگی خرد خواهد شد.
359- پادْافره:کیفر
360-بازجستن:پژوهش
366-هاماوران: یمن
369-اندر گذاشت:چشم پوشیدن
372-میندیش: نگران و دلواپس نباش
373- رنگ و بوی گرفتن سخن: بالا گرفتن سخن و گسترده شدن آن
374: بیاویخت اندر دل شهریار: در نزد کاوس گناهکار شد
377-گران بودن: آبستنی
380-تهی ماندن: انداختن بچه
381- فروغ گرفتن: ارزش و اعتبار یافتن
382- ریمن: فریفتار، نیرنگ باز- اهرمن منظور سیاوش است
384- تیره شدن آب: بی ارج و آبرو شدن
بیت 387:دو بچه چنانچه دیوزاد باشند، ارزشی نمی توانند داشت؛ زیرا از نژاد جادوگرانند و آدمیزاد نمی توانند بود.
393-بگشاد گوش:خوب گوش دادن
398-روشن ببین آفتاب:در روشنایی و راستی مانند آفتاب است
407-زیج:معرب زیگ است . کتابی است که منجمان احوال و حرکات افلاک و کواکب را از آن معلوم کنند(برهان قاطع)
صلٌاب- اصطرلاب
بیت 408:نبودن می در جامی که آن را به زهر آگنده اند استعاره ای تمثیلی است از ناسازس و دوگانگی بسیار در میان دو چیز که به هیچ روی همانندی و پیوندی با هم نمی توانند داشت.
414- قفیز: یک نوع پیمانه
پر آمدن قفیز:سر آمدن جهان ز جاد(جهانیان)
417- سر زتن بگسلم: کنایه از رنج و آزار بسیار
418- همه منگر امروز؛ فرجام گیر: کاوس سودابه را گوید در اندیشه آینده و فرجام کار باشد و اکنون را ننگرد.
425- خستو: معترف
432- دیدار: چهره
438- پایاب: تاب و توان
446- پهلو: شهر
448- زدن سنگ بر سبوی:تمثیلی از خطر کردن و بیم و پروا را به کناری نهادن
240 | همه دختران را برِ خویش خواند | بیاراست و بر تختِ زرین نشاند. |
| چنین گفت با هَرزبدَ ماهروی ؛ | «کز ایدر برو با سیاوش بگوی، |
| که : " باید که رنجه کنی پایِ خویش؛ | نمایی مرا سروِ بالای خویش."» |
| خرامان، بیامد سیاوش برش؛ | بدید آن نشست و سر و افسرش. |
| به پیشش، بتان نو آیین بپای؛ | تو گفتی بهشت است گاه و سرای. |
245 | فرود آمد از تخت و شد پیشِ اوی، | به گوهر بیاراسته روی و موی. |
| سیاوش ابر تختِ زرین نشست | به پیشش به کَش کرده سوداوه دست |
| بدو گفت:«بنگر بدین تخت و گاه، | پرستنده چندین به زرٌین کلاه. |
| چنین نارسیده بتان طراز، | که بسرشتشان ایزد از شرم و ناز. |
| کَسی کِت خوش آید از ایشان، بگوی؛ | نگه کن به بالای و دیدار اوی.» |
250 | سیاوش چشم اندکی بر گماشت؛ | از ایشان یکی چشم از او بر نداشت. |
| همی آن بدین ، این بدان گفت:«ماه | نیارَد بدین شاه کردن نگاه.» |
| برفتند هر یک سوی تخت خویش، | ژَکان و شمارندۀ بخت خویش. |
| چو ایشان برفتند، سوداوه گفت، | که:«چندین چه داری سخن در نهفت؟ |
| نگویی مرا تا نژادِ تو چیست؟ | که بر چهر تو فرٌِ چهرِ پری ست. |
255 | هر آن کس که از دور بیند تو را، | شود بیهُش و برگزیند تو را. |
| از این خوبرویان به چشمِ خرد، | نگه کن که با تو که اندر خورَد.« |
| سیاوش فرو ماند وپاسخ نداد، | چنین آمدش بر دلِ پاک یاد، |
| که: گر برِ دل پاک شیون کنم. | بِهْ آید که از دشمنان زن کنم. |
| شنیدستم از نامورْ مهتران، | همه داستان ها ی هاماوران، |
260 | که از پیشْ با شاه ایران چه کرد؛ | ز گُردان ایران بر آورد گَرد. |
| پر از بندْ سوداوه گر دختِ اوست، | نخواهد هم این دوده را مغز و پوست. |
| سیاوش به پاسخ چو نگشاد لب، | پری چهر برداشت از رخ قَصَب. |
| بدو گفت :«خورشید با ماه نو | گر ایدون که بینند بر گاهِ نو، |
| نباشد شگفت، ار شود ماه خوار، | تو خورشید داری خود اندر کنار. |
265 | کسی کو چو من دید بر تختِ عاج، | ز یاقوت و پیروزه بر سرْش تاج |
| نباشد شگفت،ار به مَه ننگرد؛ | کَسی را به خوبی به کَس نَشَمرد. |
| اگر با من اکنون تو پیمان کنی، | نپیچی و اندیشه آسان کنی، |
یکی دختری نارسیده به جای | کنم چون پرستار پیشت به پای. | |
به سوگند، پیمان کن اکنون یکی؛ | ز گفتارِ من، سر مپیچ اندکی. | |
270 | چو بیرون شود ز این جهان شهریار، | تو خواهی بُدن ز او مرا یادگار. |
نمانی که آید، به من بر، گزند؛ | بداری مرا هم چنو ارجمند. | |
من اینک به پیش تو استاده ام؛ | تن و جاِن روشن به تو داده ام | |
زِ من هر چه خواهی، همه کامِ تو | بر آرم؛ نپیچم سر از دامِ تو.» | |
سرش تنگ بگرفت و یک بوسه چاک، | بداد نبود آگه از شرم و باک. | |
275 | رُخانِ سیاوش چو گل شد ز شرم؛ | بیاراست مژگان به خونابِ گرم. |
چنین گفت با دل که:« از راهِ دیو، | مرا دور داراد گیهان خدیو! | |
نه من با پدر بیوفایی کنم؛ | نه با اَهْرَمن آشتایی کنم؛ | |
وگر سرد گویم بدین شوخ چشم، | بجوشد دلش؛ گرم گردد، ز خشم. | |
یکی جادوی سازد، اندر نهان؛ | بدو بگْرود شهریارِ جهان . | |
280 | همان بِهْ که به آوایِ نرم، | سخن گویم و دارمش خوب و گرم.» |
سیاوش، از آن پس، به سوداوه گفت، | که:«اندر جهان خود تو را نیست جفت. | |
نمانی مگر نیمۀ ماه را؛ | نشایی کسی را جز از شاه را. | |
کنون ، دخترت بس که باشد مرا؛ | نباید جز او کَس که باشد مرا. | |
بر این باش و با شاهِ ایران بگوی؛ | نگه کن که پاسخ چه یابی از اوی. | |
285 | بخواهم من او را و پیمان کنم؛ | روان، پیش، با تو گروگان کنم. |
که تا او نگردد به بالایِ من، | نیاید به دیگر کَسی رایِ من؛ | |
دو دیگر که پرسیدی از چهرِ من، | بیامیخت جانِ تو با مهرِ من! | |
مرا آفریننده، از فرٌِ خویش، | بپرورد و بنشاند در پرٌِ خویش. | |
تو این راز مگشای و با کَس مگوی؛ | مرا جز نهفتن همان نیست روی. | |
290 | سَرِ بانوانی و هم مهتری؛ | من ایدون گمانم که تو مادری.» |
چو کاوس کی در شبستان رسید، | نگه کرد سوداوه؛ او را بدید. | |
برِ شاه شد؛ زآن سخن مژده داد؛ | ز کارِ سیاوش بسی کرد یاد، | |
که:«آمد نگه کرد ایوان همه؛ | بتانِ سیه چشم کردم رمه. | |
چنان بود ایوان ز بس خوبْچهر، | که گفتی همه بارد از ماه مهر. | |
295 | جز از دخترِ من پسندش نبود؛ | ز خوبان، کَسی ارجمندش نبود.» |
چنان شاد زان سخن شهریار، | که ماه آمدش گفتی اندر کنار. | |
درِ گنج بگشاد و چندی گهر، | چه دیبای زربفت و زرٌین کمر، | |
همان یاره و تاج و انگشتری، | همان تخت وهم طوق و گُندآوری، | |
ز هر چیز گنجی بُد آراسته؛ | جهانی سراسر پر از خواسته. | |
300 | نگه کرد سوداوه خیره بماند؛ | به اندیشه، افسون فراوان بخوانْد، |
که :«گر او نیاید به فرمانِ من، | روا دارم، ار بگسلد جانِ من. | |
بد و نیک، هر چاره کاندر جهان | کنند آشکارا و اندر نِهان، | |
بسازم،گر او سر بپیچد ز من؛ | کنم ز او فغان بر سرِ انجمن.» | |
نشست از برِ تخت، با گوشوار؛ | به سر بر نهاد افسر پُر نگار. | |
305 | سیاووش را در برِ خویش خوانْد؛ | ز هر گونه، با او سخن ها برانْد؛ |
بدو گفت:« گنجی بیاراست شاه، | کز آن سان ندیده ست کَس تاج و گاه. | |
ز هر چیز چندان کِش اندازه نیست؛ | اگر برنهی پیل، باید دویست. | |
به تو داد خواهم همی دخترم؛ | نگه کن به روی و سر و افسرم | |
بهانه چه داری که از مهرِ من | بپیچی، ز بالای و از چهرِ من؟ | |
310 | که من، تا تو را دیده ام، بَرده ام؛ | خروشان و جوشان و آزَرْده ام. |
همی روزِ روشن نبینم، ز درد؛ | بر آنم که خورشید شد لاژورد. | |
کنون هفت سال است تا مهرِ من، | همی خون چکانَد بر این چهرِ من. | |
یکی شاد کن در نِهانی مرا؛ | ببخشای روزِ جوانی مرا. | |
فزون زآنکه دادت جهاندارْ شاه، | بیارایمت یاره و تاج و گاه؛ | |
315 | وگر سر بپیچی ز فرمانِ من، | نیاید دلت سوی ِ پیمان من |
کنم بر تو این پادشاهی تباه؛ | شود تیره رویِ تو بر چشمِ شاه.» | |
سیاوش بدو گفت :«هرگز مباد، | که از بهرِ دل من دهم دین به باد! | |
چنین با پدر بیوفایی کنم؛ | ز مردیٌ و دانش، جدایی کنم. | |
تو بانوی شاهیٌ و خورشیدِ گاه ؛ | سزد کز تو ناید بدین سان گناه.» | |
320 | وز آن تخت برخاست با خشم و جنگ؛ | بدوی اندر آویخت سوداوه چنگ. |
بدو گفت :«من رازِ دل پیش تو | بگفتم نهانِ بد اندیش تو. | |
مرا خیره خواهی که رسوا کنی | به پیش خردمند رعنا کنی.» | |
بزد دست و جامه بدرٌید، پاک؛ | به ناخن دو رخ را همی کرد چاک | |
بر آمد خروش از شبستانِ اوی؛ | فغانشان ز ایوان بر آمد به کوی. | |
325 | یکی غلغل از کاخ و ایوان بخاست، | که گفتی شبِ رستخیز است، راست. |
به گوشِ سپهبد رسید آگهی؛ | فرود آمد از تختِ شاهنشهی. | |
پر اندیشه از تخت زرٌین برفت | به سویِ شبستان خرامید، تفت. | |
بیامد چو سوداوه را دید رویْ؛ | خراشیده و کاخْ پر گفت و گوی، | |
ز هر کس بپرسید و شد تنگدل؛ | ندانست کَردارِ آن سنگدل. | |
330 | خروشید سوداوه، در پیش اوی؛ | همی ریخت آب و همی کند موی. |
چنین گفت :«کآمد سیاوش به تخت؛ | بیاراست چنگ و بر آویخت سخت؛ | |
که:«از توست جان و دلم پر ز مهر؛ | چه پرهیزی از من ؟تو، ای خوبْ چهر! | |
که جز تو نخواهم کسی را ز بُن؛ | چنینت همی راند باید سخن. | |
بینداخت افسر زمشکین سَرَم؛ | چنین چاک زد جامه اندر برم.» | |
335 | پر اندیشه شد زین سخن شهریار؛ | سخن کرد هر گونه ای خواستار. |
به دل گفت:«ار این راست گوید همی، | وز این روی زشتی نجوید همی، | |
سیاووش را سر بباید برید؛ | بدین سان بُود بندِ بد را کلید. | |
خردمند مردم چه گوید کنون؟ | خُوِی شرم، از این داستان گشت خون.» | |
کَسی را که اندر شبستان بُدند، | هُشیوار ومهتر پرستان بُدند، | |
345 | گُسی کرد و بر گاه تنها بماند؛ | سیاووش و سوداوه را پیش خواند. |
به هوش و خرِد، با سیاوش بگفت، | که:«این راز بر من نشاید نهِفت. | |
نکردی تو این بد، که من کرده ام؛ | زِ گفتار بیهوده ، آزَرده ام. | |
چرا خواندم اندر شبستان تو را؟ | کنون غم مرا بند و دستان تو را. | |
همه راستی جوی و با من بگوی؛ | سخن بر چه سان رفت؟ بنمای روی.» | |
345 | سیاوش بگفت آن کجا رفته بود؛ | وز آن در که سوداوه آشفته بود. |