انجمن شاهنامه خوانی پیوندِ مهر

نامۀ باستان ویرایش دکتر کزازی

انجمن شاهنامه خوانی پیوندِ مهر

نامۀ باستان ویرایش دکتر کزازی

کیقباد-پادشاهی کیقباد( ۸۰۱-۷۰۳)


 

دیکتۀ مهرسا

 داستان را از اینجا بشنوید(استاد) 

  

 

 پادشاهی کیقَباد

۷۰۳به شاهی نشست از بَرَش کیقباد؛همان تاجِ گوهر به سر، بر نهاد .
همه نامداران شدند انجمن؛ چو دستان و چون قارَن رزم زن؛
۷۰۵چو خُرٌاد گشواد و بُرزینِ گَو فشاندند گوهر بر آن تاجِ نو.
قَباد از بزرگان سخن بر رسید، ز افراسیاب و سپه را بدید .
دگر روز برداشت لشکر زجای؛          خروشیدن آمد، ز پرده سرای .
بپوشید رستم سِلیحِ نبرد؛ چو پیلِ ژیان شد که برخاست گَرد .
رده برکشیدند ایرانیان؛ببستند، خون ریختن را، میان .
۷۱۰به یک دست،مهراب،کاول خدای        دگر دست گُژدَهم جنگی بپای .
به قلب اندرون قارن رزم زن ،اَبا گُرد گَشوادِ لشکر شکن .
پس پشتشان، زال با کیقباد ؛به یک دست آتش؛به یک دست،باد .
به پیش اندرون، کاویانی درفش؛ جهان ز او شده سرخ و زرد و بنفش.
چو کَشتی، ز لشکر سراسر زمین؛ کجا موج خیزد ز دریای چین .
۷۱۵سپر در سپر بافته دشت و راغ ؛درفشیدن تیغها چون چراغ .
جهان سر به سر گشته دریای قار؛ بر افروخته شمع از او صد هزار.
ز نالیدنِ بوق و بانگِ سپاه، تو گفتی که خورشید گم کرد راه.
همی حمله بر، قارنِ رزم ساز، چنانچون بُوَد مردم ِبی نیاز .
گهی سویِ چپ تاخت، گه سوی راست ؛بر آن گونه، از هر سوی کینه خواست .
۷۲۰چو رستم بدید  آنکه قارَن چه کرد،

چگونه بُوَد سازِ جنگ و نبرد،  

به پیشِ پدر شد؛ بپرسید از اوی، که:«با من، جهان پهلوانا! بگوی،
که "افراسیاب آن بد اندیش مرد کجا جای گیرد، به روزِ نبرد ؟
چه پوشد؟ کجا برفرازد درفش؟که پیداست تابان درفش بنفش" .
من امروز بندِ کمرگاهِ اوی ،بگیرم کشانش بیارم به روی».
۷۲۵بدو گفت زال:«ای پسر! گوش دار؛ یک امروز، با خویشتن هوش دار؛
که آن ترک، در جنگ،  نر اژدهاست؛ دَم آهنج و در کینه، ابرِ بلاست.
درفشش سیاه است و خَفتان سیاه؛   از آهنش، ساعد؛ وز آهن، کلاه .
همه رویِ آهن گرفته به زر؛درفش سیه بسته، بر خُود بر .
از او خویشتن را نگه دار سخت ؛که مردی دلیر است و پیروزبخت».
۷۳۰بدو گفت رستم که:«ای پهلوان! تو از من مدار ایچ رنجه روان .
جهان آفریننده یارِ من است؛ دل و تیغ و بازو حصارِ من است».
برانگیخت پس رخشِ رویینه سُم برآمد خروشیدن گاو دم.
چو افراسیابش به هامون بدید، بماند اندر آن کودک نارسید.
ز ترکان بپرسید:« کاین اژدها بدین گونه از بند کرده رها ،
۷۳۵کدام است ؟ کاین را ندانم به نام». یکی گفت:« کاین پورِ دستان سام
نبینی که با گرزِ سام آمده است !جوان است و جویای نام آمده است !»
به پیش سپاه آمد افراسیاب، چو کشتی که موجش برآرَد ز آب.
چو رستم وُرا دید، بفشارد ران؛به گردن، برآورد گُرزِ گران.
چو تنگ  اندر آورد با وی زمین، فرو کرد گُرز گران را به زین.
۷۴۰به بند کمرش اندر آورد چنگ؛ جدا کردش از پشتِ زینِ پلنگ
همی خواست بردنش سوی قَباد؛ دهد روز جنگِ نخستینش داد .
ز سنگِ سپهدار و چنگِ سوار نیامد دوالِ کمر پایدار؛
گسست و به خاک اندر آمد سرش؛ سواران گرفتند گِرد اندرش .
سپهبد چو از چنگ رستم بجَست، بخایید رستم همی پشتِ دست .
۷۴۵چرا- گفت: نگرفتمش زیر کَش؟ همی بر کمر ساختم بند و بَش ؟».
چو آوایِ زنگ آمد از پشتِ پیل ،خروشیدن کوس بر چند میل،
یکی مژده بردند نزدیکِ شاه، که:« رستم بدرٌید قلبِ سپاه.
چو رستم برِ شاهِ ترکان رسید،درفش ِ سپهدار شد ناپدید.
گرفتش کمر بند و بفگند، خوار،خروشی زِ ترکان برآمد، به زار».
۷۵۰ز جای اندر آمد، چو آتش ، قباد؛بجوشید لشکر، چو دریا ز باد.
بر آمد خروشیدنِ دار و کوب؛درخشیدن خنجر و زخمِ چوب.
بدان تَرگِ زرٌین و زرٌین سپر،غمی شد سر از چاک چاکِ تبر.
تو گفتی که ابری برآمد زِ کُنج؛ز شَنگرف، نیرنگ زد بر تُرنج.
هزار و صد و بیست گُردِ دلیر،به یک زخم ،شد کشته زِ شَرزه شیر.
۷۵۵برفتند ترکان زِ پیش مُغان؛کشیدند لشکر سوی دامغان؛
وزآنجا به جیحون نهادند روی؛خَلیده دل و با غم و گفتگوی.
شکسته سِلیح و گسسته کمر؛نه بوق و نه کوس و نه پای و نه پَر.
برفت از لبِ رود پیشِ پشنگ،زبان پر زِ گفتار و کوتاه چنگ.
بدو گفت:«کای نامبردار شاه!تو را بود از این کینه، جستن گناه:
۷۶۰یکی آنکه پیمان شکستن ز شاه،بزرگان پیشین ندیدن راه.
نه از تخم ایرج، جهان پاک شد؛نه زهرِ گزاینده، تریاک شد.
یکی کم شود،دیگر آید به جای؛جهان را نمانند بی کدخدای.
قباد آمد و تاج بر سر نهاد؛به کینه، یکی نو دَر، اندر گشاد.
سواری پدید آمد از تخمِ سام،که دستانش رستم، نهاده است نام.
۷۶۵بیامد، به سان نهنگِ دُژَم؛تو گفتی زمین را بسوزد به دَم.
همی تاخت اندر فراز و نشیب؛همی زد، به گُرز و به تیغ و رِکیب.
ز گرزش، هوا شد پر از چاک چاک؛نیرزید جانم به یک مشت خاک.
همه لشکرِ ما، به هم بر درید؛ کَس، اندر جهان، این شگفتی ندید.
درفش مرا دید، بر یک کران؛به زین اندر افگند گرز گران.
۷۷۰چنان برگرفتم ز زینِ پلنگ،که گفتی ندارم به یک پشٌه سنگ.
کمربند بگسست و بندِ قبای؛ز چنگش، فتادم نگون زیرِ پای.
بدان زور هرگز نباشد هِزَبر؛دو پایش به خاک اندرون؛ سر به ابر.
سواران جنگی همه، همگروه،کشیدندم از چنگِ آن لَختِ کوه.
تو دانی که شاهی،دل و چنگِ من؛به جنگ اندرون ، زور و آهنگِ من.
۷۷۵به دست وی اندر، یکی پشٌه ام؛وز آن آفرینش ، پر اندیشه ام.
یکی پیلتن دیدم و شیرچنگ؛نه هوش و نه دانش، نه رای و درنگ.
عنان را سپرده بدان پیلِ مست؛همش غار و هم کوه هم راه، پست.
همانا که گوپال سیصد هزار،زدندش بر آن تارَکِ ترگدار.
تو گفتی که از آهنَش کرده اند؛ز سنگ و ز رویش بر آورده اند.
۷۸۰چه روباه پیشش چه ببرِ بیان؛چه درٌنده شیر و چه پیل ِ ژیان.
همی تاخت یکسان چو روزِ شکار؛به بازی همی آمدش کارزار.
چُنو گر بُدی سام را دستبرد،ز ترکان نماندی سرافراز گُرد.
جز از آشتی جستنت راه نیست؛که با او سپاه تو را پای نیست.
زمینی کُجا آفریدونِ گُردبدان گه به تورِ دلاور سپرد،
۷۸۵چو داده ببخشیده راست،تو را کین پیشین نباید خواست.
تو دانی که دیدن، نه چون آگهی است؛میانِ شنیدن، همیشه تهی است.
تو را جنگِ ایران چو بازی نمود،زِ بازی سپه را درازی نمود.
نگر تا چه مایه سِتامِ بزر،همان تَرگ زرٌین و زرٌین سپر،
همان تازی اسپان به زرٌین لُگام،همان تیغِ هندی به زرین نیام،
۷۹۰از این بیشتر نامدارانِ گُرد،چو باد اندر آمد به خواری ببُرد.
بَتَر از این همه نام و ننگِ شکست؛شکستی که هرگز نشایدش بست.
دگر آن کجا بخت، برگشته شد،که اغریرثِ پُر خرد کشته شد.
جوانی بُد و تنگیِ روزگار؛من امروز را دِی گرفتم شمار.
به پیش آمدندم همه سرکشان؛پسِ پشت هریک، درفشی کَشان.
۷۹۵بسی یاد دادندم از روزگار،

دمان از پسِ من،نوان، زار و خوار. 

کنون از گذشته مکن هیچ یاد،سویِ آشتی یاز، با کیقَباد.
گرت دیگر آید یکی آرزوی،به گِرد اندر آید، سپه چارسوی.
به یک دست رستم که تابنده هورگهِ رزم با او نتابد به زور.
به رویِ دگر، قارنِ رزم زن، که چشمش ندیده است هرگز شکن.
۸۰۰سه دیگر چو گَشواد زرٌین کلاه ،که بر چشم او خوار باشد سپاه.
۸۰۱چهارم چو مهرابِ کابل خدای؛که سالار شاه است و زابل خدای».
 

 

 ۷۰۴- چو: از گونۀ 

705- گوهر فشاندن : کنایۀ فعلی ایما از بزرگ داشتن و به سروری پذیرفتن  

709- میان بستن -: آماده کار شدن

710- گژدهم:فرمانده بخشی از سپاه ایران در نبرد کیقباد با تورانیان (پدر گُردآفرید) یا گُستهم که پورداوود این نام را در معنی گسترنده پهلوانی دانسته است. 

پدر فیروز از پهلوانان کیخسرو  

714- دریای چین: در شاهنامه نماد گونه ای از دریای پهناور و بزرگ است  

715- بافته: استعاره ای از تنگ و به یکدیگر نزدیک بودن  

716-شمع: استعاره ای از جنگ ابزارها که در انبوهی سپاهیان می درخشند.

726- دم آهنج:به دم در کشنده- یکی از خصوصیات اژدها که همه چیز را فرو می خورد و به دم درکشد.(آهنج به معنی نیروی جاذبه) 

732-گاودُم: گونه ای کرنای کهین 

733- بماند اندر: در شگفت ماندن 

736-نبینی که با گرز سام آمده است: گرز سام را تورانیان می شناختند 

741- روز جنگی نخستینش:روز نخستین جنگ 

740-:پلنگ: پلنگی- چیزی که خال های درشت به رنگ دیگری در آن باشد  

۷۴۵-کَش:بغل 

بََش- بندی فلزی که برای پیوند دادن ظروق شکسته استفاده می کردند

753- تُرُنج:بادرنگ یا بالنگ به معنی پر چین و شکن  

754-زخم:کوبه

755-دامغان: مرکز کومش یا قومس بوده است- در ایران کهن شهری بزرگ که آن را با شهر صد دروازه پایتخت اشکانیان یکی شمرده اند

756- خلیده دل:دل آزرده   

759-آمو دریا یا جیحون

760-راه: مصلحت و روش درست

۷۶۱-تریاک: پادزهر 

763-گشادن در:روی آوردن و به کار آغازیدن 

765-تشبیه از گونه آشکار:رستم به نهنگی مانند شده است که زمین را با دَم خویش فرو می سوزد. 

767-گزافه ای نغز و نو آیین:ز گرزش،هوا شد پر از چاک چاک:رستم با کوبۀ گرز خویش،هوا را که هیچ گزند آسیبی نمی توان رساند،چاک چاک گردانیده است

 770-سنگ:وزن   

773-لخت:پاره- لخت کوه:کنایه از رستم

774-آهنگ:تاختن و حمله بردن

774-تو دانی که شاهی،دل و چنگ من:تو که شاهی دل و چنگ مرا می دانی(می شناسی) 

776:«لخت دوم از بیت هفتصد و هفتاد و ششم همچنان ستایشی است از رستم در زبان افراسیاب ، نه نکوهش او.افراسیاب سخن گویان با پشنگ، در ستایش تهمتن می گوید که:«جنگاوری پیلتن و شیر چنگ دیدم که آنچنان گرم و مست پیکار بود که هوش و دانش و رای ودرنگ را فرو نهاده بود و از هیچ کس و هیچ چیز، کمترین اندیشه و پروایی نداشت»

777- پیل مست : استعاره آشکار از رخش

۷۸۰-ببر بیان:جانداری نمادین است که گونه ای از ببر یا شیر شمرده شده است. 

آوردن رستم کیقباد را از کوه(694-702)

 

 

عکس از شاهین بهره مند  


داستان را از اینجا  با صدای مهدی فرزه بشنوید

آوردن رستم کیقباد را از کوه 

۶۹۴به رستم چنین گفت فرخنده زال، که:« بر گیر گوپال و بفراز یال.
۶۹۵برو  تازنان تا به البرز کوه؛ گزین کن یکی لشکری همگروه.
اَبَر کیقَباد، آفرین کن یکی؛ بکن، پیشِ او در، درنگ اندکی.
به دو هفته باید که آیی تو باز؛ همی تازی، اندر نشیب و فراز.
بگویی که:" لشکر تو را خواستند؛ همانِ تختِ شاهی بیاراستند."»
کمر بر میان بست رستم؛ چو باد، بیامد گُرازان برِ کیقباد.
۷۰۰به نزدیکِ زال آوریدش، به شب؛ به آمد شدن، هیچ نگشاد لب.
نشستند یک هفته با رایزن؛ شدند، اندر آن، موبدان انجمن
به هشتم بیاراستند تختِ عاج؛

بیاویختند، از برِ عاج، تاج.

 

 

 

 694:افراختن یال: برنشستن و به کار آغازیدن 

695- تازنان: تازان 

698- همان: همچنان - افزون بر آن 

699- کمر بر میان بستن:آماده انجام کار شدن 

700-نگشودن لب: شتاب بسیار در کار 

701-رایزن: مشاور 

702-:آویختن تاج: پادشاهی یافتن 

 قباد: این که چه نسبتی با زو طهماسب و یا منوچهر دارد روشن نیست و در متن های گوناگون نسبت ها یکسان نیست.

دکتر کزازی در نامه باستان آورده اند در برخی نسخه های شاهنامه پس از بیت 698 هشتاد بیت  

افزوده شده است که در آنها سخن از دیدار رستم و کیقباد رفته است و گفتگوی این دو با یکدیگر و به بزم نشستن و در پی آ ن نبرد رستم با قلون سروده شده است.

 

 

لشکر کشیدن زال سوی افراسیاب(693-676)

  

 

عکس از اینجا   

دکتر کزازی: بابانوروز، نماد زمان و به گونه‌ای یادآور زروان باستانی یا زال شاهنامه است. هم از این روست که پیری است بسیار سالخورده با گیسوان و ریشی بلند و انبوه و سپید.


داستان را از اینجا با صدای مهدی فرزه بشنوید

 

۶۷۶بزد مُهره در جام، در پشتِ پیلوز او، بر شد آواز تا چند میل.
خروشیدنِ کوس با کرٌنای؛ همان ژنده پیلان و هندی درای.
بر آمد ز زابلستان رستخیز:      زمین خفته را بانگ بر زد که:«خیز!».
به پیش اندرون، رستم پهلوان؛ پسِ پشتِ او، سالخورده گَوان.
680چنان شد ز لشکر در و دشت و راغ، که بر سر، نیارست پرٌید زاغ .
تبیره زدندی همی شصت جای؛ جهان را نه سر بود پیدا نه پای.
به هنگام بشکوفۀ گلستان بیاورد لشکر ز زاولستان.
ز زال آگهی یافت افراسیاب؛ بر آمد از آرام و از خورد و خواب .
بیاورد لشکر سویِ خوارِ ری؛ بدان مرغزاری که بُد آب و نَی؛
685وز ایران بیامد دُمادُم سپاه، ز راه بیابان، سوی رزمگاه .
ز لشکر به لشکر دو فرسنگ ماند؛ سپهبد جهاندیدگان را بخواند.
بدیشان چنین گفت:«کای بخردان!جهاندیده و کار کرده رَدان !
هم ایدر، همین لشکر آراستیم؛ بسی برتریٌ و مِهی خواستیم.
پراگنده شد رای، بی بختِ شاه؛ همه کار بی روی و بی مَر سپاه.
690چو بر تخت بنشست فرخنده زَو، ز گیتی، یکی آفرین خاست نو .
یکی باید اکنون زتخمِ کیان، به تختِ کَیی بر، کمر بر میان.
نشان داد موبد به ما، فرٌخان، یکی شاه با فرٌ و بختِ جوان.
693ز تخمِ فریدونِ یل، کیقباد، که با فرٌ و بُرز است و با رای و داد».
 

 

 

676-مهره در جام زدن: کنایه ای است فعلی و ایما از رهسپاری سپاه   

 682-بشکوفه: ریختی از شکوفه

684-نَی: با همین ریخت در پهلوی به کار می رفته است 

684- خوار ِ ری: در پهلوی خوَار، نام شهرکی  بوده است وابسته به ری- امروز در جنوب تهران  

 بخشی به نام «ایوان کی» است.

685-دُمادُم:پی در پی، به دنبال هم

687-کارکرده:کارآزموده 

691-کمر بر میان:بسیجیده و آماده کار 

692-فرٌخان:جانشین یا بدلی است برای ما