جنگ کاوس با شاه مازندران (1611-1725)

داستان را با آوای فرانک از اینجا  بشنوید

1611	چو رستم ز مازندران گشت باز،	سر جادوان رزم را کرد ساز.
	سرا پرده از شهر بیرون کشید؛	سپه را همه سوی هامون کشید؛
	سپاهی که  خورشید شد ناپدید،	چو گَردِ سیاه از میان بردمید.
	همی رانْد لشکر بدان سان دمان؛	نجُست ایچ، هنگام ِرفتن، زمان.
1615	چو آگاهی آمد به کاوسْ شاه،	که:«تنگ اندر آمد ز دیوان سپاه».
	بفرمود تا زستم ِزالِ زر	نخستین، بدان کین، ببندد کمر.
	به توس و به گودرزِ گِشوادگان،	به گیو و به گرگین و آزادگان،
	بفرمود تا لشکر آراستند؛	همه جنگِ دیوان همی خواستند.
	سراپردۀ شهریار و سران،	کشیدند بر دشتِ مازندران.
1620	سوی میمنه، توسِِ نوذر به پای،	دلِ کوه پر نالۀ  کرٌنای.
	چو گودرز ِگشواد، بر میسره؛	زمین کوهِ آهن شده، یکسره.
	سپهدارْ کاوس، در قلبگاه؛	ز هر سو، رده برکشیده سپاه.
	به پیشِ سپاه اندرون، پیلتن	که در جنگ هرگز ندیدی شکن.
	یکی نامداری، ز مازندران،	به گردن برآورده گرزِِ گران،
1625	که جُویان بُدش نام و جوینده بود؛	گرایندۀ گرز و گوینده بود.
	همی جوشن اندر تنش برفروخت؛	همی تفٌِ تیغش زمین را بسوخت.
	بیامد؛ به ایرانْ سپه برگذشت؛	بتوفید، از آواز او، کوه و دشت.
	همی گفت:« با  من که جوید نبرد	جز آن کو برانگیزد از آب گَرد؟»
	ندادند پاسخ دلیرانِ شاه؛	بپژمرد بر جای، گفتی، سپاه.
1630	به ایرانیان گفت کاوسْ شاه،	که:« کس را نیامد سویِ رزم راه ؟
	از این دیوتان دل چنین خیره شد!	وز آوازِ او، دیده ها تیره شد!».
	یکی برگرایید رستم عِنان؛	بر ِخسرو آمد، زدوده سِنان؛
	که:«دستور باشد مرا، شهریار!	شدن پیشِ این دیوِ ناسازگار؟»
	بدو گفت کاوس:«کاین کارِ تُست؛	از ایران، نخواهد  کَس این جنگ جُست».
1635	برانگیخت رخشِ دلاور ز جای،	به چنگ اندرون، نیزۀ جان ربای.
	به آوردگه رفت، چون پیلِ مست؛	یکی پیل زیر، اژدهایی به دست.
	عنان را بپیچید و برخاست گَرد؛	ز بانگش، بلرزید دشتِ نبرد.
	به جویان، چنین گفت:« کای بد نشان!	بیفگنده نامت ز گردن کشان!
	همی، بر تو بر، جایِ بخشایش است؛	نه هنگامِ آوَرْد و آرایش است.
1640	بگرید تو را آنکه زاینده بود،	فزاینده و هم گراینده بود».
	بدو گفت جویان که:« ایمن مشو	ز جویان و از خنجرِ سَرْدِرَو ؛
	هم اکنون، بسوزد دلِ مادرت؛	بگرید بر این جوشن و مغفرت».
	چو آوازِ جویان به رستم رسید،	خروشی چو شیرِ ژیان برکشید.
	پسِ پشتِ او اندر آمد چو گَرد؛	سِنان بر کمرگاهِ او راست کرد.
1645	بزد نیزه بر بندگاهِ زره؛	زره را نمانْد ایچ بند و گِرِه.
	ز زینش جداکرد و برداشتش؛	چو بر بابْزَنْ مرغ، برگاشتش.
	بینداخت از نیزه او را به خاک؛	دهن پر ز خون و زره چاک چاک.
	دلیران و گُردانِ مازندران	شگفتی فروماندند، اندر آن.
	تهمتن یکی بانگ زد:«کای سران!	دلیران ایران و جنگاوران!
1650	همه کینه جویید و جنگ آورید؛	همه رسم و راهِ پلنگ آورید».
	بر آمد، ز هر دو سپه، بانگِ کوس؛	هوا نیلگون شد؛ زمین آبنوس.
	چو برقِ درخشنده از تیره میغ،	همی آتش افروخت از گُرز و تیغ.
	هوا گشت سرخ و سیاه و بنفش ،	ز بس نیزه و گونه گونه درفش.
	زمین شد به کردار دریایِ قیر،	همه موجش از خنجر و گرز و تیر.
1655	دوان باد پایان، چو کشتی بر آب ؛	سوی غرق دارند گفتی، شتاب.
	همی گرز بارید بر خود و ترگ	چو باد ِخزان بارد از بید برگ
	به یک هفته دو لشکرِ نامجوی	به روی اندر آورده بودند روی
	به هشتم جهاندار کاوس شاه	ز سر برگرفت آن کیانی کلاه
	به پیش جهاندار گیهان خدای	همی بود گریان زمانی به پای.
1660	وز آن پس بمالید بر خاک روی	چنین گفت کای داورِ راستگوی
	بر این نرٌه دیوانِ بی ترس و باک	ز تو، آفرینندۀ داد و پاک،
	بخواهم به پیروزی و فرُهی	به من باز ده فرٌِ شاهنشهی».
	بپوشید از آن  پس به مغفر سرش	بیامد برِ نامور لشکرش
	خروش آمد و نالۀ کرٌنای	بجنبید چون کوه، رستم زجای
1665	سپهبد بفرمود تا پیل و کوس	ز پشت سپاه اندر آورد توس
	چو گودرز با زنگۀ شاوران	چو گرگین و رُهٌام و جنگاوران.
	گرازه همی شد بسانِ گراز	درفشی بر افراخته شصت باز
	چو فرهاد و خُرٌاد و بهرام و گیو	برفتند با نامدارانِ نیو
	تهمتن به قلب اندر آمد نخست	زمین را به خونِ دلیران بشست
1670	چو گودرز گشواد بر میمنه	سلیح و سپه برد و کوس بُنه
	از این میمنه تا بدان میسره	بشد گیو چون گرگ، سوی بره
	ز شبگیر تا تیره شد آفتاب	همی خون به جوی اندر  آمد چو آب
	ز چهره بشد شرم و آیین و مهر	همی گُرز بارید گفتی سپهر
	ز کشته به هر جای بر، توده گشت	گیاها به مغز ِسر آلوده گشت
1675	چو رعدِ خروشنده شد بوق و کوس	خور اندر سراپردۀ آبنوس
	از آن سو که بُد شاهِ مازندران	بشد پیلتن با سپاهی گران
	زمانی نکرد او یله جای خویش	بیفشارد بر کینه گه پای ِخویش
	بر آورد آن گرزِ سالار کُش	نه با پیل جان و نه با دیو هُش
	فگنده همه دشت خرطومِ پیل	همه کشته دیدند بر چند میل
1680	از آن پس تهمتن یکی نیزه خواست	سوی شاهِ مازندران تاخت راست
	یکی نیزه زد بر کمربندِ اوی	ز گَبر اندر آمد به پیوند اوی
	شد از جادوی تنش یکپاره کوه	از ایران بر او بر نظاره گروه
	تهمتن فرو ماند اندر شگفت	سناندار نیزه به دندان گرفت
	رسید اندر او تیز کاوس شاه	اَبا پیل و کوس و درفش و سپاه
1685	به رستم چنین گفت کای سرفراز	چه بودت که ایدر بماندی دراز
	بدو گفت رستم که چون رزمِ سخت	ببود و برافروخت بیدار بخت
	مرا دید این شاه مازندران	به گردن برآورده گرزِ گران
	به رخشِ دلاور سپردم عنان	زدم بر کمرگاه او بر، سنان
	گمانم چنان بود کز دلش خون	کنون آید از کوهۀ زین برون
1690	بر این گونه خارا یکی کوه گشت	ز جنگ و ز مردی بی انبوه گشت
	ز لشکر هر آن کس که بُد تیز چنگ	پَسودند یک دست با خاره سنگ
	نه برخاست از جای سنگِ گران	میان اندرون شاه مازندران
	گوِ پیلتن کرد چنگال باز	بدان آزمایش نبودش نیاز
	بدان گونه آن سنگ را برگرفت	کزو ماند لشکر سراسر شگفت
1695	پیاده همی رفت بر کِتف کوه	خروشان پسِ پشت او در گروه
	اَبَر کردگار آفرین خواندند	بر او زرٌ و گوهر برافشاندند
	به پیش سراپردۀ شاه برد	بیفگند و ایرانیان را سپرد
	بدو گفت ار ایدون که پیدا شوی	بگردی از این تُنبل و جادوی
	و گرنه به پولادِ تیغ و تبر	ببرٌم همه سنگ را سر به سر».
1700	چو بشنید شد چون یکی پاره ابر	به سر بَرْش، پولاد به تنشْ گبر.
	تهمتن گرفت آن زمان دستِ اوی	بخندید و زی شاه بنهاد روی .
	چنین گفت:«کاوردم این لَختِ کوه!»	برفتند لشکر همه، همگروه.
	به رویش نگه کرد کاوس شاه	ندیدش سزاوار تخت و کلاه
	وز آن رنجها یک به یک یاد کرد	دلش خسته شد سر پر از باد کرد
1705	به دژخیم فرمود تا تیغِ تیز	بگیرد کند تنْش را ریز ریز
	به لشکرگهش کَس فرستاد زود	بفرمود تا خواسته هر چه بود
	ز گنج و ز تخت و ز تاج و کمر	ز اسپ و سِلیح و کلاه بزر
	نهادند هر جای چون کوه کوه	برفتند گردان همه همگروه
	سزاوار هرکس ببخشید گنج	بویژه کسی کِش فزون بود رنج
1710	ز دیوان هر آنکس که بُد ناسپاس	وز ایشان دلِ انجمن در هراس
	بفرمودشان تا بریدند سر	فگندند هر جای بر رهگذر
	وز آن پس بیامد به جایِ نماز	همی گفت با داورِ پاک راز
	به یک هفته بر پیشِ یزدان پاک	همی با نیایش بپیمود خاک
	به هشتم درِ گنجها کرد باز	ببخشید آن را که بودش نیاز
1715	همی بود یک هفته زاین گونه نیز	ببخشید آن را که بایست چیز
	دگر هفته چون کارها گشت راست	می و جام زرٌین و میخواره خواست
	سیم هفته با ویژگان می به چنگ	به مازندران کرد چندی درنگ
	تهمتن چنین گفت با شهریار	که هرگونه ای مردم آید به کار
	مرا این هنرها ز اولاد خاست	که بر هر سویی راه بنمود راست
1720	به مازندران دارد اکنون امید	چنین دادمش نیکوی را نوید
	کنون خلعت شاه باید نخست	یکی عهد و مُهری مر او را درست
	که تا زنده باشد به مازندران	پرستش کنندش همه مهتران
	چو بشنید گفتار خسرو پرست	جهاندارْ کاوس یازید دست
1624 1625	ز مازندران مِهتران را بخواند سپرد آن زمان تختِ شاهی بدوی	از اولاد چندی سخنها براند وز آنجا سوی پارس بنهاد روی.

.                       

واژه نامه:

1612-سراپرده: خرگاه

1617-آزادگان: ایرانیان , «ایران در اِران بوده است که از دو پاره اِر + ان (= پساوند جای )ساخته شده است ) پس اران یا ایران به معنی « سرزمین آزادگان یا به سخنی دیگر , «سرزمین آریاییان» 

است . ایر  ریخت پارسی شده اِر است که آن را در واژه هایی چون آریا و آریان و آرین باز میابیم .

در شاهنامه ، ایرانیان آزادگان یا آزاد مردان نیز خوانده شده اند که تازیان آن را به «بنوالاحرار» برگردانیده اند.

1621-زمین کوه آهن شده یکسره : با تشبیه رسا از بسیاری جنگ افزار به کوه آهن تشبیه شده است .

1623-شکن : شکست

1627-توفیدن : آشفتن و شور و هنگامه انگیختن است.

1628-انگیختن گرد از آب استعاره ای تمثیلی است از انجام کاریست شگرف و شگفت که هر کس به انجام آن توانا نیست.

1636-پیل مست:استعاره ای آشکار از رخش

         اژدها :استعاره ای از کمند که در فرو گرفتن دشمنان و به کام در کشیدن آنها به                           اژدها تشبیه شده است.

1637-عنان پیچیدن و گرد برخواستن : کنایه از اسب به هر سو تاختن

1638-بد نشان: بد کردار

1639-بخشایش:دلسوزی  

        آرایش :آمادگی

نام ها :

توس پسر نوذر یکی از پهلوانان بزرگ شاهنامه و سپهدار سپاه ایران است. وی ملقب به زرینه‌کفش است.

توس:

پدر وی نوذر شاه ایران بود که در جنگ با تورانیان به دست افراسیاب اسیر و سپس کشته شد. پس از مرگ نوذر بزرگان ایران به دلیل اینکه توس و گستهم فرزندان وی را لایق پادشاهی نمی‌دیدند شخص دیگری به نام زو را به شاهی برگزیدند.

طوس در جنگهای بسیاری به عنوان سپهدار ایران حضور دارد. در داستان سیاوش پس از آن که شاه ایران، رستم و سیاوش را متهم به تن آسایی می کند، توس را به فرماندهی سپاه ایران برای نبرد با تورانیان می فرستد. وی در یکی از جنگها که فرماندهی سپاه ایران برای جنگ با تورانیان را از طرف کیخسرو بر عهده دارد با بی تدبیری موجب کشته شدن فرود برادر کیخسرو می‌شود.

گودرز:

 پسر کشواد از پهلوانان بزرگ ایران در شاهنامه است. گودرزیان(خود گودرز و پسرانش رهام و گیو و نوه اش بیژن بقیه پسران و نوادگان گودرز) که از بزرگ‌ترین خاندانهای پهلوانی در شاهنامه‌اند از نسل اویند. در جنگهایی که به خونخواهی سیاوش انجام شد حضور داشت و گاه فرماندهی سپاه را بر عهده داشت. از کارهای مهم او یکی آنست که شبی خوابی دید که در آن سروش به او می‌گوید: رهایی از شر افراسیاب به دست کیخسرو ممکن است. کیخسرو پسر سیاوش است و از سوی مادر از نژاد تور است و اینک در توراناست و ...

پس گودرز پسر خود گیو را به دنبال کیخسرو فرستاد.

گودرز پس از کیخسرو نیز زنده بود. چرا که پس از مشایعت کیخسرو تا نیمهٔ راه (هنگامی که کیخسرو ترک سلطنت می‌کند) به پیشنهاد او به همراه رستم و زال باز گشت.

'گودرز نام شاه اشکانی [45-51 میلادی] که از سال 41 میلادی با وردان بر سر پادشاهی کشمکش داشت و سرانجام با کشته شدن وردان به دست بزرگان پارتی به پادشاهی رسید. کتیبه‌ای از او به زبان یونانی در بیستون باقی است.

گیو (بر وزن تیز):، پسر گودرز و برادر رُهام از پهلوانان بزرگ و خوشنام ایران در شاهنامه است. از بزرگ‌ترین کارهای او رفتن به توران در جستجوی کیخسرو و یافتن او پس از هفت سال و آوردن او و مادرش، فریگیس، به ایران است. او در این کار، خصوصاً هنگام بازگشت، رشادت‌ها و پهلوانی‌ها کرد.

گیو همچنین داماد رستم (از طریق وصلت با بانوگشسپ) بود. در شاهنامه او تنها دارای یک فرزند به نام بیژن است. بروز احساسات پدرانه از گیو در جای جای شاهنامه صحنه‌های دل‌انگیزی می‌آفریند که خطوط شخصیت او را پررنگ می‌کند.^*[۱]

سرانجام کار گیو در شاهنامهٔ فردوسی این است که او همراه رهام و سه پهلوان دیگر همراه کیخسرو می‌شوند در سفر نهائی کیخسرو به سوی پروردگار و ترک این جهان سفلی. علی رغم گوشزدهای کیخسرو که فقط کسانی که از فرّ ایزدی برخوردار باشند می‌توانند این راه را طی کنند وگرنه نابود و یا ناپدید خواهند شد، پنج پهلوان (از جمله گیو) تصمیم گرفتند که با کیخسرو همراه شوند. سرانجام پس از برگذشتن کیخسرو بسوی عالم بالا، هر پنج پهلوان گرفتار برف و بوران شده و همانجا ناپدید شدند.

رهام:

• از پهلوانان ایرانی شاهنامه فردوسی پسرگودرز^*[۱] و نوه کشواد زرین کلاه و همچنین پدر فرهاد بود او از شجاعان گیتی بود و در زمان کیخسرو جنگهای مردانه نمود وی در جنگهایی که با تورنیان و خاقان چین و جنگهای که به خونخواهی سیاوش به فرماندهی گودرز پدر خود و یا رستم شرکت میکرد.

در فارسی و شاهنامه با نام رُهام و در زبان اوستایی رئوهوم یا رئو هائوم است. او همراه کاووس و دیگر پهلوانان به مازندران رفت و گرفتار شد تا رستم آنان را رهانید. در جنگهایی هم که به خونخواهی سیاوش انجام شد حضور داشت. از کارهای مهم او کشتن بارمان تورانی در جنگ دوازده رخ است.*[۳] در شاهنامه رُهام به همراه بسیاری دیگر از پهلوانان همانند برادرش گیو و برادر زاده اش بیژن پس از عروج کیخسرو به آسمان در توفان برف ناپدید می‌شود.

گرگین:

گرگین یکی از پهلوانان ایرانی شاهنامه و پسر میلاد یکی دیگر از پهلوانان شاهنامه است. نام او را به گرگ منسوب داشته اند، یعنی به حدت و نیروی گرگ. در زمان پادشاهی کیخسرو او را مأمور همراهی بیژن در جنگ گرازان می‌کنند ولی او بیژن را گمراه کرده و موجب گرفتار شدن او در دست تورانیان می‌شود.

گرازه:

نام پهلوانی نام بردار از تخمه گیو نام این پهلوان در نامه پهلوی «شهرستان های ایران » ورازاک گپگان آ مده است و بنیاد شهر نصبین بدو باز خوانده شده است :

شهرستان نسیبین(=نچیبین) ورازک گپکان کرت.

«گپکان » همان گیو گان است به معنی از دودمان گیو .

زنگۀ شاوران:

زنگهٔشاوران پهلوانی ایرانی در شاهنامه و پسر شاوران است. در داستان سیاوش هنگامی که در جنگ با تورانیان رستم به ایران بازگشت او به همراه بهرام دیگر پهلوان ایرانی مشاوران و دوستان سیاوش بودند. از دلاوریهای زنگه می‌توان به کشتن اخواست تورانیدر جنگ دوازده رخ اشاره کرد.

ذبیح الله صفا زنگه شاوران را یکی از پادشاهان اشکانی شمرده است :

«... دیگر زنگه شاوران که در شاهنامه از پهلوانان کیخسرو و صاحب لوایی خواص و عده ای سپاهی بود این اسم را در فهرست هایی که مورخان اسلامی برای سلاطین اشکانی ترتیب داده اند، میبینیم . و از آن جمله در تاریخ طبری به صورت« زنده ابن سابریغان» آمده است.»

فرهاد: پسر رهام

نام پادشاهان اشکانی

خُرٌاد:

بهرام: «مرگ» بهرام نام آورترین مرگ شاهنامه است.-پور ِ گودرز از پهلوانان به نام که در داستان فرود سیاوش از پهلوانانی است که به بالای کوه برای دیدن سیاوش می رود . داستان تازیانه بهرام از شایسته ترین داستان های شاهنامه است.بهرام پهلوانی است که عمری کوتاه با نام بلند و مرگی پرآوازه داشت.  

از پادشان کوشانی- کوشانیان از دودمان اشکانیان بودند

سکه زرین کانیشکا، شاه کوشان، در پشت این سکه (سمت راست)، نگاره‌ای از بهرام (به زبان کوشانی: ارلاگنو) حک شده‌است.

جویان :نام سرداری مازندرانی است که رستم او را به نیزه از زین بر میگیرد ، آن چنان که گویی مرغیست بر بابزن (سیخ) .

 :